Handen

Door mijn werk heb ik het voorrecht om toegelaten te worden in de wereld van afscheid. Een wereld waar intimiteit en verbinding belangrijke plaatsen innemen. Talloze vormen van afscheid nemen zag ik, telkens op een net wat andere manier, maar vaak zag ik dat handen een belangrijke rol spelen. Misschien ben ik er op gaan letten, omdat die handen in mijn persoonlijke wereld zo'n belangrijk symbool zijn geworden. Noodgedwongen, dat wel. 

Hoe neem je afscheid van iemand die niet in staat is om te praten, te herinneren of te herdenken. Mijn beide ouders stierven aan een hersenziekte en toen ik afscheid van hen nam, was geen van beiden in staat om afscheid van mij te nemen.

Mijn moeder werd ziek in 2009. Ze overleed 8 maanden later, totaal verzwolgen door haar aanvaller, een hersentumor. De pijn van haar ziekteproces lag in de eenzijdigheid van het afscheid. We zagen het gebeuren en konden niets doen: al in het begin van haar ziekte verloor ze belangrijke hersenfuncties, die een belangrijke rol spelen in de verbinding tussen mensen. Er was al snel verlies van ziekte-inzicht, waardoor praten over haar lot of ons verdriet onmogelijk was. Al vlot ontstonden geheugenstoornissen, eerst ongemerkt, later duidelijker. Dat gold aanvankelijk voor haar kortetermijnsgeheugen, maar later vergat ze ook dingen uit mijn jeugd. Ik kan het maar niet verkroppen dat de natuur de herinneringen aan mijn vroege leven uitgomden. 

Als laatste zagen we dat haar emoties dempten. Ze werd niet meer boos op het gruwelijke lot dat haar en ons overkwam, en later werd ze ook niet meer blij als ze ons zag. In de laatste fase van haar leven was er nauwelijks bewustzijn meer. We voerden gesprekken met korte zinnen, later loze woorden. Even formeel als inhoudsloos. Een groet. Een bevestiging of ontkenning op een vraag, maar nooit voelde ik of het echt bedoeld was. 

Al was de taal weg, er bleef wel een andere weg van communicatie intact: haar handen. Ondanks alles bleven die wel contact maken, gemeend, zelfs in haar laatste uren. Uit dat contact haal ik veel troost, vooral omdat ik zeker weet dat het niet eenzijdig was.

Mijn vader werd ziek in 2016 en overleed in de zomer van 2019. Helaas leed ook hij aan een hersenziekte, dementieel syndroom, en helaas ging het bij hem ook gepaard met een verlies van een groot deel van zijn geheugen. Voor een tweede keer verloor ik een ouder zonder goed afscheid te kunnen nemen. Weer verloor ik een bepalend persoon in mijn leven zonder het recht te krijgen belangrijke zaken te bespreken en de waardering uit te spreken voor zijn rol als vader en de waardering te krijgen die voor een kind zo belangrijk is. Zijn ziekteproces verliep met een grote vertraging, het was een lang proces van afscheid nemen, heel anders dan de duizelingwekkende weg naar beneden bij mijn moeder. Juist door die traagheid was het minstens net zo pijnlijk.

Afscheid nemen in duizend stukjes. In het begin leefde hij in een soort fantasiewereld die hij invulde over de wereld om hem heen, waar verpleegkundigen zijn collega's waren en het verpleeghuis zijn kantoor. Die nieuwe wereld was misschien aanvankelijk veilig, een vlucht uit de wereld van nu die steeds meer gaten vertoonde, maar later vooral ook een wereld met nieuwe angsten. Niemand had toegang had tot die wereld, zodat we hem niet goed meer konden bereiken en zo moeilijk helpen. Toen hij lichamelijk ziek werd -hij kreeg een infectie- besloten we die op advies van de dokters niet te behandelen. Dat was een raak, heftig, voor ons allen controversieel besluit, maar het alternatief, doorgaan op deze trage weg naar beneden, was geen humaan alternatief.

In die laatste weken heb ik weer de kracht van de verbinding van handen gevoeld. Weer voelde ik hoe dit menselijk contact woorden gaf aan een situatie die op een andere wijze niet uitgesproken konden worden. Ik had hem vaker moeten vastpakken, dat wel. Maar aan de momenten waarop ik dat deed, bewaar ik belangrijke herinneringen.

Handen. Een belangrijk communicatiemiddel in ons leven, symbool voor het maken van verbinding tussen mensen, we gebruiken deze waarde allemaal elke dag. Handen zijn in de laatste levensfase beslist geen detail. Vaak als ik terugloop uit een kamer waar gestorven wordt, blijft me het beeld van de vaak ineengestrengelde handen van de stervende en al wie hem nabij is zeer bij.